A. Demokrasi ve Temel İlkeleri
1. Demokrasi Tanımı ve Yönetim Biçimleri: Bir devletin yönetim biçimi belirlenirken egemenliğin kimin elinde olduğuna bakılır [12]. Egemenlik tek kişide ise monarşi, azınlıkta ise oligarşi, halka ait ise demokrasi söz konusudur [12, 13]. Demokrasi, Yunanca "demos" (halk) ve "kratos" (iktidar) kelimelerinden gelerek "halkın iktidarı" anlamına gelir; halkın yönetimde söz sahibi olduğu sistemdir [14]. Demokrasi sadece bir yönetim biçimi değil, özgürlüğün, eşitliğin ve karşılıklı saygının temel alındığı bir yaşam biçimidir [13].
2. Demokrasinin Temel İlkeleri: Demokrasinin gösterge niteliğindeki temel ilkeleri; güçler ayrılığı (kuvvetler ayrılığı), hukukun üstünlüğü, laiklik, seçim, siyasi partiler, çoğulculuk, sivil toplum ve insan haklarına dayalı olma şeklinde sıralanır [15, 16].
◦ Hukukun Üstünlüğü: Hukuk, devletin tüm organları üzerinde mutlak egemenliğe sahiptir [17]. Bu ilke, hukuk kurallarının fark gözetmeksizin tüm bireyler için eşit uygulanmasını esas alır [17]. Bu ilkenin temeli yargının bağımsızlığıdır [18]. Kral II. Friedrich’in değirmenciden değirmeni yıkma emrine karşılık aldığı "Berlin'de hâkimler var" yanıtı, hukukun üstünlüğünü ve adaletin üstünlüğünü vurgular [19-21].
◦ Güçler Ayrılığı: Devletin yasama, yürütme ve yargı güçlerinin farklı kurumsal yapılara ve kişilere verilmesini öngören anayasal bir ilkedir [22]. Bu ayrılık gücün tek elde toplanmasını engeller ve kişi hak ve özgürlüklerinin korunması için gereklidir [22].
◦ Laiklik: Devlet ile din işlerinin ayrılığı anlamına gelir ve devletin din ve vicdan özgürlüğünün gerçekleşmesi bakımından yansız olmasıdır [23]. Laiklik, aklın ve bilimin öne çıkarıldığı bir düşünce yapısıdır [23]. İlk Çağ monarşilerinin birçoğu siyasi gücün din adamlarının elinde toplandığı teokratik bir yönetim yapısına sahipti [24-26].
◦ Seçimler: Yöneticiler halktan yetkiyi seçim yoluyla alır [27]. Seçimin temel ilkeleri Genel Oy, Eşit Oy, Gizli Oy, Açık Sayım ve Döküm, Serbest Oy ve Tek Dereceli Seçimdir [28]. Türkiye'de milletvekili seçimleri nispi temsil sistemine göre yapılır [29]. Yönetimde açıklık ve şeffaflık ile birlikte, eylemlerden dolayı açıklama yapma veya cevap verme anlamına gelen hesap verebilirlik (accountability) demokratik yönetimin önemli göstergeleridir [29, 30].
◦ Çoğulculuk: Farklı toplum kesimlerinin düşünce, inanç, ifade ve örgütlenme özgürlüğünü savunan görüştür [31]. Çoğulculuk, çoğunluğun mutlak yönetim hakkının olmadığı anlayışına dayanır ve aktif vatandaşlığı beraberinde getirir [31, 32].
◦ Sivil Toplum Kuruluşları (STK): Toplumdaki sorunları bağımsız olarak ele alan, kamuoyunu aydınlatan ve öneriler sunan örgütlenmelerdir [33]. Gönüllülük esasına dayanan STK'ler, çoğulculuk anlayışının yerleşmesini sağlar ve katılımcı demokrasinin sağlanmasına yardımcı olur [34, 35].
B. Demokrasi Kültürü ve Vatandaşlık Bilinci
• Demokrasinin Temel Değerleri: Demokrasi kültürü; özgürlük, eşitlik, adalet, hoşgörü ve farklılıklara saygı gibi temel değerlerin benimsenmesi ve yaşam biçimi hâline getirilmesiyle oluşur [36]. Bu değerlerin sadece bilgi düzeyinde kalmayıp davranışa dönüştürülmesi gerekir [37].
• Aile ve Okulun Rolü: Aile, bireyin kişiliğinin ve davranışlarının şekillendiği temel kurumdur ve demokrasi kültürünün temelleri burada atılır [38]. Okullar ise demokrasi kültürünün hem öğrenildiği hem de deneyimlendiği temel toplumsal kurumlardır [39].
• Demokratik Vatandaşlık Bilinci: Demokratik sistemin sürdürülebilirliği, hak ve sorumluluklarını bilen, başkalarının haklarına saygı duyan demokratik vatandaşların varlığıyla mümkündür [40, 41]. Demokratik vatandaşlar, çevresinde olup bitenlere duyarlıdır ve hak ihlallerine karşı duyarlı olmalıdır [42, 43].
İNSAN HAK VE ÖZGÜRLÜKLERİ
A. İnsan Haklarının Tanımı ve Özellikleri
• Tanım: İnsan hakları, insan olmaktan dolayı sahip olunan ve insanlık onurunu korumayı amaçlayan özel haklardır [45]. Hak, yasalarla veya evrensel beyannamelerle tanınan hareket etme özgürlüğü, yetkisi veya imkânıdır [45, 46].
• Temel Özellikleri: İnsan hakları; evrenseldir (zamandan ve mekândan bağımsız) [47], doğuştan gelir (sadece insan olmaktan dolayı sahip olunur) [47], mutlaktır (inkâr edilemez, vazgeçilemez ve başkasına devredilemez) [47, 48]. İnsan hakları Evrensel Bildirgesi’nin 1. maddesi, tüm insanların onur ve haklar bakımından eşit ve özgür doğduğunu belirtir [49, 50].
• Tarihsel Gelişmeler: Tarih boyunca insan haklarının korunması amacıyla Magna Carta (1215), Amerika Birleşik Devletleri Bağımsızlık Bildirgesi (1776) ve İnsan Hakları Evrensel Bildirgesi (İHEB - 1948) gibi ulusal ve uluslararası belgeler imzalanmıştır [51, 52]. İHEB, tüm insanları kapsayacak şekilde hazırlanmış, zaman ve mekândan bağımsız en kapsamlı insan hakları belgesidir [53].
B. İnsan Haklarının Etik Temelleri
• İnsan hakları, hukukun yanı sıra etik ilke ve değerlere de ihtiyaç duyar [54]. Etik, kişilere ve kurumlara rehberlik eden, iyi ve doğruyu belirlemede yardımcı olan kılavuz değerler, ilkeler ve standartlar bütünüdür [55, 56].
• Tarafsızlık, açıklık, dürüstlük ve eşitlik gibi etik ilkeler, insan haklarının temelini oluşturur ve toplumsal refahı sağlar [55, 57]. İnsan haklarına saygı göstermek, insana duyulan evrensel saygının gereğidir ve ahlaki bir görev olarak kabul edilmelidir [58].
C. Özel Sözleşmeler ve Toplumsal Yaşamda Haklar
• Çocuk Haklarına Dair Sözleşme (1989): Çocuğu yeterli bir birey olarak görür [59]. Temel ilkeleri; Ayrım Gözetmeme, Çocuğun Öncelikli Yararı, Yaşama ve Gelişme Hakkı ve Katılım Hakkı’dır [60-62].
• Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Uluslararası Sözleşmesi (CEDAW - 1979): BM düzeyinde kadına karşı ayrımcılığın önlenmesi amacıyla imzalanan en kapsamlı belgedir [63].
• Hak ve Özgürlükler: Demokratik toplumlarda yaşama hakkı, kişi dokunulmazlığı, özel hayatın gizliliği, din ve vicdan özgürlüğü, düşünce ve kanaat özgürlüğü gibi temel haklar uzun mücadeleler sonucunda kazanılmıştır ve hem devlete hem de diğer kişilere karşı korunmalıdır [64]. Dokunulmazlık, Anayasa veya uluslararası gelenekler gereğince kişilere tanınan ilişilmez olma durumudur [65].
• Hizmetler: Türkiye’de T.C. Sağlık Bakanlığı, dezavantajlı gruplar için evde sağlık hizmeti sunarak sağlık hakkından faydalanılmasını sağlamaktadır [66].
• Hak Arama Yolları: Bireyler hak ihlalleriyle karşılaştıklarında uzlaşmacı yolların yanı sıra yargı yoluna, Tüketici Hakem Heyetlerine veya Kamu Denetçiliği Kurumuna (Ombudsmanlık) başvurabilirler [67-70].
