"Pratik Aklın Eleştirisi" [İmmanuel Kant]

"Pratik Aklın Eleştirisi" Üzerine İonna Kuçuradi ile Yapılan Varlık Dergisi Röportajı

Yücel Kayıran
-Hocam, Kant’ın en önemli yapıtları sizin yönetiminizde, sizin de içinde olduğunuz bir ekip çalışmasıyla tercüme edildi. Ahlak Metafiziğinin Temellendirilmesi’nin çevirisi tamamen size ait. Kant, birinci el metin bakımından sizinle Türkçeye girdi. Şunu sormak istiyorum: Immanuel Kant, modern felsefenin en önemli sistemci filozoflarından biri olarak görülüyor. Ama, örneğin Platon veya Hegel gibi sistemci bir filozof da değil. Onun sistemciliğinin temel özelliği nedir? Bu sistemi anlamak için, nereden, hangi yapıtından başlamak gerekir? Neden?
Ionna Kuçuradi
-Önce şunu belirteyim: Pratik Aklın Eleştirisi’nin başında “Çeviri Üzerine Not”ta söylediğim gibi, bizim çevirilerimizden önce, Yavuz Abadan ile Seha Meray’ın yaptığı, “Kant’ın Edebi Barış Üzerine Fel sefi Deneme” yazısının çevirisi var. İkincisi, Platon da Hegel gibi “sistemci” bir filozof değildir. Yaşam daki problemlerden yola çıkarak felsefe yapmanın tipik bir örneğidir. Ama tek tek diyalogları bir bütün oluşturur, birbiriyle bağlantılıdır. Bir diyalogda söylediği bir cümleyi ya da kullandığı bir terimi doğru anlayabilmek için, başka bir diyalogda ona “açtığı” yeri bilmek ve hesaba katmak gerekir. Bu, nesnel bir bütünlüktür.
Kant’ın her üç eleştirisi de kendi içlerinde bir bütün, üçü birden başka bir bütün oluşturur, ama bunlar farklı anlamda bütünlerdir. Kant sistem kurmaktan söz eder ve bundan, böyle bütünleri oluşturmayı anlar. Bu bütünleri/sistemleri geliştirirken, kuracağı bütünün idesini yakalar, ana çizgilerinde tasarımını kurar, sonra parçalarını betimler, onların analizini yapar, aralarındaki ilişkilere bakar, sonra da bunların sentezini yaparak, söz konusu bütünü adım adım oluşturur. Bu, Kant’ın arkitektonik mimari dediğidir. Saf Aklın Eleştirisi’nde Kant’ın amacı, bilme yetilerimizden her birinin nelerin bilgisini nasıl sağlayabileceğini göstermek, böylece de etik görüşü için zemin hazırlamaktır. Pratik Aklın Eleştirisi’nde ise amacı, “saf pratik aklın olduğunu” ya da “saf aklın pratik olabileceğini” göstermektir.
Kant’ı anlamak için hangi yapıtlarından başlamak gerekir? Belki de en uygun yol, doğru anlaşılmaları için Kant’ın diğer kitaplarını okumuş olmayı en az gerektiren ana kitaplarından. Prolegomena’dan başlayarak, ondan sonra Saf Aklın Eleştirisi, bunlar dan sonra da Ahlak Metafiziğinin Temellendirilmesi ve Pratik Aklın Eleştirisi okunabilir. Ama yine de Kant’ın yapıtlarını okumaya başlarken, Kant’ı bir bütün olarak bilen birisinin yardımına başvurmak yararlı olur. Kant’ın kısa yazıları —“Aydınlanma Nedir?”, “Fakülteler Arasındaki Çatışma” gibi— daha kolay okunabilecek yazılardır, ama bunları da doğru dürüst anlamak, Kant’ın epıstemolojisini ve etiğini bilmeyi gerektirir.
Yücel Kayıran
-“Nietzsche: Çağı ve Çağımız” adlı yazınızda, ‘her filozofun kendi çağında karşılaştığı bir problemle yüz yüze gelmesinin sonucunda felsefi bilgiyi ortaya koyduğunu’ ileri sürmüştünüz. Bu bilgiden hareketle bakıldığında Kant hakkında neler söylemek istersiniz? Kant’ın kendi çağında karşılaştığı, yüz yüze geldiği problem neydi?
Ionna Kuçuradi
-Saf Aklın Eleştirisi’nin başında Kant, teorik problemini ortaya koyar: Metafiziğin nasıl bilim olabileceğini. Bir alanı bilim yapan, onda “sentetik apriori yargılar”ın olmasıdır —yani hem kesin, hem de mevcut bilgiyi genişleten yargıların. İnsanın bilme yetilerinin sınırlarını çizer ve ortaçağdaki paralogizmlerde ve teorik aklın düştüğü antinomilerde sorunun ne olduğunu gösterir. Ama bütün bunları, en başta “ahlak metafiziği”ni oluşturabilmek için yapmaya çalışır, yani “saf aklın” bazı düşünceler/ilkeler ürete bileceğini, bunların istemeyi belirleyebileceğini, “saf isteme”nin (çıkarları bir yana itmenin, tutkuların kölesi olmamanın) insanlar için bir olanak olduğunu göstermek için yapar.
Yücel Kayıran
-Kant’ın yüz yüze geldiği problemin, bugün 21. yüzyılın başında bizim yaşadığımız problemler bakımından önemi nedir?
Ionna Kuçuradi
-Kant’ın birçok düşüncesi, bugün yaşadığımız çeşitli sorunlara ışık tutuyor, ama ben bu sorunuzla ilgili yalnızca iki noktayı belirteyim: çıkarların yapıp ettiklerimizin tek belirleyicisi olarak görüldüğü ve insanların bir çıkar beklentisi olmadan hiçbir şey yapmadığı anlayışının egemen olduğu bir dünyada, çıkarsız isteme olanağına işaret ediyor. Bu da yaşamımızı reklamların, propagandaların, lobilerin yönlendirdiği bir çağda bize “kendi adına düşün”, “olan bitene kendi gözlerinle bak” diyor. Aydınlanma zaten böyle bir şeydir Kant’a göre. Diğer yandan ise, istememizi belirleyen ilkelerin etik değerini tartabilmemizin yolunu gösteriyor. Tartıp tartmamak bize kalıyor.
Yücel Kayıran
-Aristoteles etiği ile, etiğin bugünkü durumunu dikkate aldığımızda Kant etiğini nasıl değerlendirirsiniz?
Ionna Kuçuradi
-Etik alanında bu iki görüş, etik fenomeninin farklı yönlerine ışık tutuyor. ‘Etiğin bugünkü durumu’ndan, etikte hakim olan eğilimleri —etik adına yapılanları— anlayıp bunlara bakarak konuşursak, Kant etiğinin, sanırım en önemli başarısı bize bir olanak göstermesidir: kendimizi ve başka insanları yalnızca istediklerimizin/arzuladıklarımızın ya da başkalarının istediklerinin/arzuladıklarının gerçekleştirilmesinde araçlar olarak görmeme, kendimizi ve başkalarını aynı zamanda amaçlar olarak görebilme olanağını. Bu olanağı gerçekleştirmek ise, yine kişile re —size, bana— kalıyor.
Yücel Kayıran
-Kant’ın kategorik buyru kları ile insan hakları düşüncesi arasında felsefi ve tarihsel bir ilgiden söz edilebilir mi?
Ionna Kuçuradi
-Kant’ın “ahlak yasası” ve onun farklı vurgulama larla açılımı olan üç buyruk —kesin buyruk, ödev buyruğu ve özellikle pratik buyruk; “her defasında insanlığa, kendi kişinde olduğu kadar başka herke sin kişisinde de, sırf araç olarak değil, aynı zamanda amaç olarak davranacak şekilde eylemde bulunmak” buyruğu— insan hakları fikrinin temelınde bulunu yor. Ben bu düşünceyi şöyle dile getiriyorum: insan onurunu —kendi onurumuzu— yaptıklarımızla koruyor veya zedeliyoruz. Başkasına yaptıklarımızı onun için yapıyorsak, yani sırf bize bir şey “dönsün” diye yapmıyorsak, bunun bir etik değeri vardır. Insan hakları düşüneesinın temelınde, karşımızdakini bir araç olarak görmemek var, kim olursa olsun onu her şeyden önce —özellikleri ve durumu ne olursa olsun— kendimiz gibi bir insan olarak görebilmek var.
Yücel Kayıran
-Küreselleşmen in getirdiği sorunlar karşısında Kant ‘in etik anlayışı bize bir olanak sunabilir mi?
 Ionna Kuçuradi
-Kant bize, yaşadığımız problemlere ve bütün olan bitenlere, bu arada da serbest pazarın globalleşmesine etik açıdan bakma olanağını sunuyor. Her gerçek durumda olduğu gibi, bunda da değer korumak için “yapılması gerekeni” ya da en az değer harcamak için “yapılabilir olanı” her defasında bizim bulmamız gerekiyor. Soruyu belki şöyle sorabiliriz: dünyamızın bugünkü koşullarında insan haklarının korunması için, neleri yapmamak ve başka neler yapmak gerekiyor? Bunları bulmak, dile getirmek, en önemlisi de yapmak cesaretini bulmak, sonra da yeni durumları sürekli olarak yeniden değerlendirmek gerekiyor. Bu sonu olmayan bir çabadır. (via)

 (Varlık Dergisi-Kasım 2004 )

"Pratik Aklın Eleştirisi" İmmanuel Kant, Türkiye Felsefe Kurumu çevirisi.